Kopa, Tuzin oraz Mendel

Co kryje się ta tą tajemniczą nazwą, o której wielu już słyszało, ale niewielu pamięta, co właściwie znaczy? Nie raz pewnie słyszałeś lub słyszałaś słowa: „kopę lat”, kiedy witałeś lub witałaś się z dawno niewidzianym znajomym. Dlaczego akurat kopa? Nazwa ta oznacza 60 sztuk. Dlatego mówiąc „kopę lat”, możemy to rozumieć w taki sposób, że nie widzieliśmy się z daną osobą bardzo długi czas. Choć na co dzień nie używamy już tego słowa, wciąż jest ono obecne wśród rolników, ale również choćby poetów. Pewien wiersz Jana Siudy rozpoczyna się słowami: „Już niewiele jest dla chłopa, gdy na karku latek kopa”. Nie raz używa się jej więc do określenie nie tylko sztuk, ale i okresu czasu. Czy jest więc to słowo, które zupełnie wyszło z użycia? Niekoniecznie.

Skąd wzięła się nazwa kopa?

Słowo „kopa” podchodzi od słowa „pagórek”, „kopiec”. Później słowo to ewoluowało w „kupę”, ażeby na końcu stać się „kopą”, oznaczającą liczbę sześćdziesiąt. Można tak było oznaczyć nie tylko snopy siana, ale również jajka. Ponadto słowo „kopa” pochodzi od „kopić” czyli zbierać. Stąd widoczne jest, że etymologii tego słowa musimy szukać w rolnictwie. Wiemy, że w Polsce między XVII a XIX wiekiem nazwa ta była używana do obliczania zbiorów rolnych, snopów. W średniowiecznej Polsce kopa stanowiła również jednostkę obrachunkową dla monet. Z kolei na Rusi i Litwie „kopą” nazywano zgromadzenia gminne.

Tuzin

Tuzin to nazwa o wiele częściej używana od kopy, ale wciąż niewielu pamięta, co dokładnie ona oznacza. Tuzin również był wykorzystywany do liczenia sztuk na polu, a kryje się za nim liczba 12. Kto robi czasem zakupy na rynku czy bazarze, na pewno nie raz słyszał klientów chcących kupić tuzin jajek. Co ciekawe, w niektórych krajach „tuzin” używany jest również przy definiowaniu oficjalnych jednostek miar. Dzieje się tak choćby w Stanach Zjednoczonych, gdzie stopa liczy tuzin cali.

Dlaczego tuzin?

Słowo „tuzin” pochodzi od łacińskiego duodecim, które oznacza właśnie dwanaście. Polskimi słowami, które łączą się etymologicznie z tuzinem są „tuzinek” i „nietuzinkowy”. Skąd jednak pomysł, aby cyfrę dwanaście uczynić podstawą systemu liczbowego? Prawdopodobnie system ten wywodzi się z Mezopotamii. Nazywa się aramejskim systemem liczbowym, w którym poza cyframi, używa się również liter A i B.

Mendel

Mendel, podobnie jak jego poprzednicy, to zwyczajowa miara liczbowa. Obecnie wielu młodym osobom może się on kojarzyć jedyne z „Mendlem Gdańskim” Marii Konopnickiej. Za słowem tym jednak nie kryje się tylko i wyłącznie imię bohatera powieści, ale przede wszystkim liczba 15. Do dzisiaj stosowany jest w stosunku do produktów rolnych, na przykład jajek, na bazarach i rynkach.

Co z tym mendlem?

Słowo to zaczęło być stosowane w Polsce od XIV wieku. Tak zwany mendel chłopski oznaczał szesnaście sztuk. Co ciekawe, na Podkarpaciu układano snopy zboża właśnie w mendle, co było dość specyficzne jak na tamte czasy. Kładziono cztery snopy na ziemi kłosami do środka, a potem układało się na nich dwie kolejne warstwy. Na wierzchu układano jeszcze trzy snopy w formie daszka. Taką konstrukcję nazywano niekiedy sztygą.

Skąd wzięło się słowo „mendel”? Trudno powiedzieć. Etymologii można doszukiwać się różnych, ale nie wiadomo do końca, która jest prawdziwa. Dlaczego to liczba 15 wygrała nad liczbą16? Prawdopodobnie przez wzgląd na wygodę. Łatwiej jest policzyć snopy po piętnaście sztuk, które następnie składają się w kopę, niż liczyć je po szesnaście.

źródło: Fundacja Uniwersytet Dzieci, youtube.com

Podsumowanie

Zacznijmy może od najmniejszej miary. Tuzin to 12 sztuk. Pięć tuzinów to kopa. Z kolei dwanaście tuzinów tworzy gros. Gros oznacza 144 sztuki.

Następny w kolejności jest mendel, który oznacza 15 sztuk. Tworzy on jedną czwartą kopy.

Kopa to 60 sztuk. Jedna kopa składa się z 5 tuzinów albo 4 mendli.

Po co właściwie powstał taki system miar?

Prawdopodobnie po to, aby ułatwić chłopom pracę w polu. Używanie słów tuzin, mendel i kopa ułatwiało pracę i sprzedaż. Nie było też ryzyka nieporozumień. Łatwo pomylić liczbę, kiedy na końcu usłyszy się jedynie „naście”. Z kolei słowa „tuzin”, „mendel” i „kopa” były tak charakterystyczne, że nie było mowy o pomyłce.